Səməd Vurğunun elçiliyini Hüseyn Cavid edib (Foto)

Cavid və Vurğunun şəxsi münasibətlərinə kiçik yanaşma

Son zamanlar Səməd Vurğun yaradıcılığını, dühasını, həyat fəaliyyətini, ictimai işlərini dərindən araşdırmayan, oxuyub öyrənməyən bir qrup insanlara Səməd Vurğun ilə Hüseyn Cavid arasında olan münasibətdən söhbət açmaq istəyirəm.

Bəlkə, onun-bunun ağzından eşidib əzbərlədiyi fikirləri müdafiə edən insanların düşüncələrində bəzi aydınlaşmalar yarada bildik. Doğum tarixçələrinə baxsaq görərik ki, Hüseyn Cavid (1882-1941) Səməd Vurğundan (1906-1956) 24 yaş böyükdür. Hüseyn Cavidin yaradıcılığının ən parlaq vaxtlarında Vurğun hələ uşaq idi. Həmçinin Cavid ədəbi şəxsiyyət kimi fərqli mühitdə formalaşmışdı. Belə ki o, Türkiyədə təhsil almış, orada yaşamış, türk ziyalıları, filosofları ilə yaxından yoldaşlıq etmişdi, hətta Müsavat hakimiyyəti dönəmində də.

O, hər mövzuda – istər türkçülük, istərsə də milliyətçilik mövzusunda sərbəst şəkildə yazıb yarada bilirdi. Onda Səməd Vəkilov uşaq idi, olsa-olsa Qazax Müəllimlər Seminariyasının tələbəsi idi. Vurğun yaradıcılığının məhsuldar dövrü isə bolşeviklərin hakimiyyətə gəldiyi dövrə düşür. Çar islahatları gedişində müflisləşmiş, bəy nəslində olan atasının qəmli saz havaları ilə böyüyən, yarı ac, yarı tox Səməd çox erkən yaşlarından anasını itirdikdən sonra zülümlər içində öz parlaq düşüncələrində işıqlı gələcək axtarışında idi. Buna görə də uşaqlıqla gəncliyinin qovuşmasında meydana gələn sosial mühitə, siyasi rejimə olan rəğbəti normal halda idi. Cavidin isə ədəbi fikir təfəkkürünün formalaşması bayaq deyildiyi kimi tamam başqa mühitdə formalaşıb. Bu səbəbdən də Cavid Sovet quruluşunu heç vaxt tərif etməyib. Amma yeni quruluşu tərənnüm edən qələm sahiblərinə də hər bir zaman münasibəti normal edib.

Fikirlərini izah edərkən deyərmiş ki, yeni quruluşu gənc şairlər vəsf etməlidir. Hətta onları bu yöndə həvəsləndirib də. Səməd Vurğunun, Mikayıl Müşfiqin yaradıcılığını çox yüksək qiymətləndirib. Rafael Hüseynov "Vaxtdan uca" əsərində yazır ki, Cavid yalnız Vurğuna və Müşfiqə istədikləri vaxt yanına gəlməyə icazə verib. Bəli, Vurğun kommunizmə ürəkdən inanan, beynəlmiləl, əməkçi insanların dahi şairi idi. Bu xüsusiyyətləri ilə yanaşı, o həm də milli ruhlu şair idi. Xalqın damarlarında axan qanına hopmuş şair idi.

Deyə bilmərik ki, sosialist ölkəsi olan Azərbaycan dövləti Hüseyn Cavidə ilk başdan haqsızlıqlar etdi. Cavidin xəstəliyi nəzərə alınaraq onu müalicə üçün 6 ay Almaniyaya göndərdilər. Bakının mərkəzində möhtəşəm arxitektur binalardan birində ona mənzil verildi. Türkiyə ilə SSRİ-nin münasibətlərinin yaxşı olmadığı vaxtlarda Cavid yaradıcılığında kəskin dərəcədə Osmanlı türkcəsinin kəlmələrindən istifadə edirdi. Bu isə çox təhlükəli idi. Cavidin özündən də asılı olmadan onun ədəbi yaradıcılığının həm keçmişi, həm indisi, həm də gələcəyi Sovet ideologiyasının siyasi yanaşmasının əksinə tuş gəlirdi. Vurğun da haqlı olaraq buna görə Cavidi tənqid edirdi ki, daha çox öz ana dilinə üstünlük versin. Nəinki, Vurğun o dövrdə Cavidin yaradıcılıq yolunu qəbul etməyən bir çox ədiblərimiz var idi. Hətta Müşfiq özü də Cavid yaradıcılığına qarşı tənqidi etirazlar edərdi. Əslində böyük şair qarşıdan gələn təhlükəni, "37-nin" qanlı repressiyasını hiss edirdi. Dəfələrlə də Cavidi müdafiə etməyə cəhd göstərmişdi. Elə o üzdən də 1940-50-ci illərdə də ona qarşı hücumların əsas özəyındə də məhz Cavidi və Müşfiqi müdafiə etməsi dayanırdı.

Hüseyn Cavidlə Səməd Vurğun çox yaxın dost olublar. Hətta Cavid Vurğunun elçiliyini özü etmişdi. Bunun nəticəsi idi ki, onlar haqq dünyasına qovuşduqdan sonra övladları bu münasibəti şərəflə davam etdirmişdilər. Mərhum Turan xanımla, mərhum Xavər xanımın, mərhum Aybəniz xanımın daim Səməd Vurğunun Ev muzeyində görüşmələri və tarixi fotolar buna əyani sübutlardır.

Bu gün iki böyük dramaturq, dahi şəxsiyyət arasında xilaf yaratmağa çalışan bəzi bədxahlar heç olmazsa, bu kimi faktlara nəzər yetirsinlər. Onsuz da hər zaman Cavid də, Vurğun da, Müşfiq də bu xalqın ədəbiyyatında, tarixində, təfəkküründə qiymətli tərzdə yaşayacaqlar. Nə yazıqlar sizlərə, ki bu cür də unudulacaqsınız.

mənbə: publika.az

Turan Cavid və Aybəniz Vəkilova
Turan Cavid
Səməd Vurğunun ev-muzeyi, 1988

Telegramda izləyin