Atatürk Dövrü - VIDEO

Atatürk Dövrü - VIDEO Bu gün Türkiyə ən çox güvəndiyimiz və eyni zamanda ən tez incidiymiz dövlətdir. Ona görə də bu ölkədə baş verən, xüsusilə Azərbaycan və azərbaycanlılarla bağlı baş verən hər hansı olay diqqətimizi tez çəkir. Məsələ heç də hansısa Arzunun daşa dəyməsində deyil. Türkiyə və Azərbaycan arasında elə hadisələr yaşanıb ki, onun dəqiq tarixi qiyməti verilmədiyindən bu günə yalan və süni təbəssüm qılafında çatıb. Məncə iki qardaş arasında bir örtülü bazar belə qalmamalıdır. Hər şey açıq danışılmalıdır ki, hər iki dövlət və bir millət bir-birinin üzünə tam açıq və aydın baxa bilsin. Məsələn, bilirik ki, tariximizdə Nuru Paşa fədakarlığı var və olacaq. Amma bu günlərdə anım tarixini qeyd etdiyimiz Mustafa Kamal Atatürk gerçəyi də var. Onun öz dövləti üçün göstərdiyi xidmətləri görməmək korluq olardı, amma Atatürkün Azərbaycanın tarixində iştirakı birmənalı deyil.

Söhbət Atatürkün Leninə yazdığı məktubundan gedir:

1. İmperialist hökumətlər əleyhinə 26 aprel 1920-ci il hərəkatı və onların əsarəti altında olan məzlum insanların qurtarılması məqsədi daşıyan Bolşevik ruslarla əməkdaşlığı qəbul edirik.

2. Bolşevik qüvvələri Gürcüstana hərbi müdaxilə edərsə, yaxud yürüdəcəyi siyasət və göstərəcəyi təsir və nüfuzla Gürcüstanın da Bolşevik ittifaqına daxil olmasını və aralarındakı ingilis qüvvələrini çıxarmaqla, bunların əleyhinə hərəkata başlamasını təmin edərsə, Türkiyə hökuməti də imperialist erməni hökumətinə hərbi müdaxilə həyata keçirməyi və Azərbaycan hökumətini də Bolşevik dövlətlər təbəqəsinə daxil etməyi öz üzərinə götürür.

3. Əvvəla, torpaqlarımızı işğal altında saxlayan imperialist qüvvələri irəlidə imperializm əleyhinə baş tutacaq müştərək mübarizəmiz üçün daxili qüvvələrimizi səfərbər etmək məqsədilə, hələlik ilkin məbləğ olaraq 5 milyon qızıl sikkə və müəyyənləşdiriləcək miqdarda silah-sursat və sair hərbi xərclər, səhiyyə ləvazimatlarının və yalnız şərqdə hərəkət edəcək qüvvələr üçün ərzağın Rus Sovet Respublikası tərəfindən təmin olunması xahiş edilir.

İndi bizim tarixçilər Atatürkün bu məktubuna bir şəxsiyyətin yazışmasından daha çox birinci dünya müharibəsinin diktə elədiyi dövrün siyasi mühitinin vadar etdiyi sənəd kimi yanaşmağa çalışırlar.

"Mən onun tərəfdarıyam ki, biz Atatürkün siyasətinə də həmin dövrün kontekstində baxaq. Yəni bunun həmin dövr kontekstindən ayırıb birmənalı şəkildə nəzərdən keçirdikdə mənə elə gəlir ki, yanlış nəticələrə gəlib çıxa bilərik. Ona görə ki, məsələn, biz Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətindən bəhs edirik. Bildiyiniz kimi Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti 1918-ci il mayın 28-də elan edilir. Amma iyun ayının 4-də "Batumi" müqaviləsi imzalanır. "Batumi" müqaviləsinə görə, Osmanlı dövləti Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinə hərbi qüvvə ilə köməklik göstərir. Atatürkün ümumiyyətlə o dövrkü siyasətinə baxanda əsas məsələ Türkiyənin də xilas edilməsindən ibarət idi. Yəni bir istiqlaliyyət müharibəsi gedirdi" - deyə tarixçi Kərim Şükürov bildirdi.

Azərbaycan tarixi üçün həmişə müəmmalı olan bu vərəqi ilk dəfə akademik Ziya Bünyadov nümayişkəranə çevirmişdi.

Ziya Bünyadov 1990-cı ildə ölkə mətbuatında yazırdı ki, 11-ci ordu Azərbaycan torpağına ayaq basanda xalqımız orduya müqavimət göstərmək istəyib. Lakin həmin qatarın önündə gələn Atatürkün nümayəndəsi Xəlil Paşa çıxıb deyir ki, bu ordu Bakıda qalmayacaq. Ordunun məqsədi, guya əsas ideyası Bakıdan keçərək Anadoluya getmək imiş. Azərbaycan xalqına həmçinin deyilir ki, guya Leninlə Atatürk arasında olan razılaşmasına görə, bu ordu Türkiyənin istiqlaliyyət mübarizəsinə kömək edəcək.

Lakin xalqa deyildiyinin əksinə olur və aprelin 27-dən 28-nə keçən gecə şərqin ilk demokratik respublikası olan Azərbaycan Cümhüriyyəti devrilir. Sənədlərdə hakimiyyətin Bolşeviklərə qanuni yolla verildiyi göstərilsə də bütün prosses elə 11-ci ordunun diktəsi altında olub.

Tarixin bu üzünün aydınlaşması həm də ona görə lazımdır ki, o dönəm araşdırılanda bu sual yaranırdı.

Nəyə görə Azərbaycan xalqı və yeni qurulan ordu ruslara qarşı çıxmamışdı? Tarixi vərəqləyəndə isə aydın görünür ki, əslində bablarımız müqavimət göstərməyə qalxıb, lakin rus əsgərini gətirən qatarın önündə türk Xəlil Paşanın gəlməsi insanları çaşdırıb. Elə bu məsələ müdafiə naziri Səməd bəy Mehmandarov barəsində xoş olmayan ifadələrin yaranmasına səbəb olmuşdu. Sovet tarixində Mehmandarovun müqavimət göstərməməsinin onun rus ordusunda yetişməsi ilə əlaqələndirirdilər. Tarix isə onu göstərir ki, Atatürkün Leninə yazdığı məktubdakı bütün müddəalar yerinə yetirilir. Türklər Azərbaycanı ruslara güzəştə gedirlər. Çox keçmir ki, Atatürk səhv etdiyini anlayır, hətta Rusiya ilə Türkiyənin münasibətləri kəskinləşir. O, da maraqlıdır ki, 1938-ci ildə Atatürk gözlərini əbədi yumanadək bu məsləyə heç zaman qayıtmır.

Tarixdə dövlətlər bir birinin xətrinə dəyməkdən qorxub toz basmış səhifələrin üstündən gözü yumulu keçməməlidr. Əksinə etiraflar, şəffaflıq münasibətləri daha səmimi edir. Tarix bir gün deyil, hər gündür. Türkiyə dünən Atatürklə bir qaranlıq iş tutubsa, bu unudulmamalıdır, amma o da nəzərə alınmalıdır ki, bu gün Ərdoğanın lampası ilə başqa bir səhifə açılıb. Əlbəttə bu lampa da Əlləddinin sehrli çırağı kimi hər şeyə qadir deyil. Amma razılaşaq ki, İlham Əliyev və Rəcəb Tayyib Ərdoğan arasında əsl etimad körpüsü yaranıb. Deməli dostluğun pozulmasına səbəb ola biləcək hər hansı örtülü bazarlama olmamalıdır və yoxdur. Hətta hansısa yeni VİKİ-Liks belə bu dövlətdən o dövlətə xəbər aparıb, dövlətlərarası sözgəzdirirsə, buna da əhəmiyyət verilməməlidir... Qızıl ehtirası həmişə var. Amma qızıldan qiymətli dəyərlər də.

[youtube]Bu gün Türkiyə ən çox güvəndiyimiz və eyni zamanda ən tez incidiymiz dövlətdir. Ona görə də bu ölkədə baş verən, xüsusilə Azərbaycan və azərbaycanlılarla bağlı baş verən hər hansı olay diqqətimizi tez çəkir. Məsələ heç də hansısa Arzunun daşa dəyməsində deyil. Türkiyə və Azərbaycan arasında elə hadisələr yaşanıb ki, onun dəqiq tarixi qiyməti verilmədiyindən bu günə yalan və süni təbəssüm qılafında çatıb. Məncə iki qardaş arasında bir örtülü bazar belə qalmamalıdır. Hər şey açıq danışılmalıdır ki, hər iki dövlət və bir millət bir-birinin üzünə tam açıq və aydın baxa bilsin. Məsələn, bilirik ki, tariximizdə Nuru Paşa fədakarlığı var və olacaq. Amma bu günlərdə anım tarixini qeyd etdiyimiz Mustafa Kamal Atatürk gerçəyi də var. Onun öz dövləti üçün göstərdiyi xidmətləri görməmək korluq olardı, amma Atatürkün Azərbaycanın tarixində iştirakı birmənalı deyil. Söhbət Atatürkün Leninə yazdığı məktubundan gedir: 1. İmperialist hökumətlər əleyhinə 26 aprel 1920-ci il hərəkatı və onların əsarəti altında olan məzlum insanların qurtarılması məqsədi daşıyan Bolşevik ruslarla əməkdaşlığı qəbul edirik. 2. Bolşevik qüvvələri Gürcüstana hərbi müdaxilə edərsə, yaxud yürüdəcəyi siyasət və göstərəcəyi təsir və nüfuzla Gürcüstanın da Bolşevik ittifaqına daxil olmasını və aralarındakı ingilis qüvvələrini çıxarmaqla, bunların əleyhinə hərəkata başlamasını təmin edərsə, Türkiyə hökuməti də imperialist erməni hökumətinə hərbi müdaxilə həyata keçirməyi və Azərbaycan hökumətini də Bolşevik dövlətlər təbəqəsinə daxil etməyi öz üzərinə götürür. 3. Əvvəla, torpaqlarımızı işğal altında saxlayan imperialist qüvvələri irəlidə imperializm əleyhinə baş tutacaq müştərək mübarizəmiz üçün daxili qüvvələrimizi səfərbər etmək məqsədilə, hələlik ilkin məbləğ olaraq 5 milyon qızıl sikkə və müəyyənləşdiriləcək miqdarda silah-sursat və sair hərbi xərclər, səhiyyə ləvazimatlarının və yalnız şərqdə hərəkət edəcək qüvvələr üçün ərzağın Rus Sovet Respublikası tərəfindən təmin olunması xahiş edilir. İndi bizim tarixçilər Atatürkün bu məktubuna bir şəxsiyyətin yazışmasından daha çox birinci dünya müharibəsinin diktə elədiyi dövrün siyasi mühitinin vadar etdiyi sənəd kimi yanaşmağa çalışırlar. "Mən onun tərəfdarıyam ki, biz Atatürkün siyasətinə də həmin dövrün kontekstində baxaq. Yəni bunun həmin dövr kontekstindən ayırıb birmənalı şəkildə nəzərdən keçirdikdə mənə elə gəlir ki, yanlış nəticələrə gəlib çıxa bilərik. Ona görə ki, məsələn, biz Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətindən bəhs edirik. Bildiyiniz kimi Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti 1918-ci il mayın 28-də elan edilir. Amma iyun ayının 4-də "Batumi" müqaviləsi imzalanır. "Batumi" müqaviləsinə görə, Osmanlı dövləti Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinə hərbi qüvvə ilə köməklik göstərir. Atatürkün ümumiyyətlə o dövrkü siyasətinə baxanda əsas məsələ Türkiyənin də xilas edilməsindən ibarət idi. Yəni bir istiqlaliyyət müharibəsi gedirdi" - deyə tarixçi Kərim Şükürov bildirdi. Azərbaycan tarixi üçün həmişə müəmmalı olan bu vərəqi ilk dəfə akademik Ziya Bünyadov nümayişkəranə çevirmişdi. Ziya Bünyadov 1990-cı ildə ölkə mətbuatında yazırdı ki, 11-ci ordu Azərbaycan torpağına ayaq basanda xalqımız orduya müqavimət göstərmək istəyib. Lakin həmin qatarın önündə gələn Atatürkün nümayəndəsi Xəlil Paşa çıxıb deyir ki, bu ordu Bakıda qalmayacaq. Ordunun məqsədi, guya əsas ideyası Bakıdan keçərək Anadoluya getmək imiş. Azərbaycan xalqına həmçinin deyilir ki, guya Leninlə Atatürk arasında olan razılaşmasına görə, bu ordu Türkiyənin istiqlaliyyət mübarizəsinə kömək edəcək. Lakin xalqa deyildiyinin əksinə olur və aprelin 27-dən 28-nə keçən gecə şərqin ilk demokratik respublikası olan Azərbaycan Cümhüriyyəti devrilir. Sənədlərdə hakimiyyətin Bolşeviklərə qanuni yolla verildiyi göstərilsə də bütün prosses elə 11-ci ordunun diktəsi altında olub. Tarixin bu üzünün aydınlaşması həm də ona görə lazımdır ki, o dönəm araşdırılanda bu sual yaranırdı. Nəyə görə Azərbaycan xalqı və yeni qurulan ordu ruslara qarşı çıxmamışdı? Tarixi vərəqləyəndə isə aydın görünür ki, əslində bablarımız müqavimət göstərməyə qalxıb, lakin rus əsgərini gətirən qatarın önündə türk Xəlil Paşanın gəlməsi insanları çaşdırıb. Elə bu məsələ müdafiə naziri Səməd bəy Mehmandarov barəsində xoş olmayan ifadələrin yaranmasına səbəb olmuşdu. Sovet tarixində Mehmandarovun müqavimət göstərməməsinin onun rus ordusunda yetişməsi ilə əlaqələndirirdilər. Tarix isə onu göstərir ki, Atatürkün Leninə yazdığı məktubdakı bütün müddəalar yerinə yetirilir. Türklər Azərbaycanı ruslara güzəştə gedirlər. Çox keçmir ki, Atatürk səhv etdiyini anlayır, hətta Rusiya ilə Türkiyənin münasibətləri kəskinləşir. O, da maraqlıdır ki, 1938-ci ildə Atatürk gözlərini əbədi yumanadək bu məsləyə heç zaman qayıtmır. Tarixdə dövlətlər bir birinin xətrinə dəyməkdən qorxub toz basmış səhifələrin üstündən gözü yumulu keçməməlidr. Əksinə etiraflar, şəffaflıq münasibətləri daha səmimi edir. Tarix bir gün deyil, hər gündür. Türkiyə dünən Atatürklə bir qaranlıq iş tutubsa, bu unudulmamalıdır, amma o da nəzərə alınmalıdır ki, bu gün Ərdoğanın lampası ilə başqa bir səhifə açılıb. Əlbəttə bu lampa da Əlləddinin sehrli çırağı kimi hər şeyə qadir deyil. Amma razılaşaq ki, İlham Əliyev və Rəcəb Tayyib Ərdoğan arasında əsl etimad körpüsü yaranıb. Deməli dostluğun pozulmasına səbəb ola biləcək hər hansı örtülü bazarlama olmamalıdır və yoxdur. Hətta hansısa yeni VİKİ-Liks belə bu dövlətdən o dövlətə xəbər aparıb, dövlətlərarası sözgəzdirirsə, buna da əhəmiyyət verilməməlidir... Qızıl ehtirası həmişə var. Amma qızıldan qiymətli dəyərlər də.

anspress.com